گفت و گو با حجت الاسلام روح الله حسینیان
در آستانه سالگرد ملی شدن صنعت نفت هستیم، معروف است كه شما در مورد عوامل ملی شدن صنعت نفت سخن دیگری غیر از آنچه معروف است دارید؟
بله،
من معتقدم آنچه در ملی شدن صنعت نفت شهرت پیدا كرده، و تاریخ نویسان ملی
گرا آن را شهرت دارند یا با اسناد و مدارك هم خوانی ندارد به همین جهت
معتقدم باید پرونده نهضت ملی شدن صنعت نفت بار دیگر بازخوانی شود.
تحقیقات
من نشان میدهد طرح اندیشهی ملی شدن صنعت نفت و سپس تبدیل آن به یك خواست
عمومی و سپس بسیج تودههای مردم توسط نیروهای مذهبی به رهبری آیتالله
كاشانی انجام گرفته است.
آیا اعتقاد شما این است كه مصدق و جبههی ملی در ملی شدن صنعت نفت نقشی نداشتهاند ؟
در
واقع ملی شدن صنعت یك فرایندی بود كه از بعد از جنگ جهانی دوم و اشغال
ایران توسط متفقین آغاز شد. میتوانیم عوامل مهم ملی شدن صنعت نفت را در
نقش طیفی از نیروهای مذهبی به رهبری آیتالله كاشانی و طیف آرمانگرا را به
رهبری فداییان اسلام از یك طرف نقش نمایندگان مجلس و نقش نیروهای ملی گرا
تبیین كنیم كه هر كدام از اینها در زمان خاصی نقشی را ایفا كردند كه هیچ
كدام تأثیری مانند نقش نیروهای مذهبی در حوزهی زمانی گسترده نداشتهاند.
قدری واضحتر نقش این سه عامل را بیان کنید؟
اجازه
دهید ابتدا به نقش نمایندگان در مجلس شورای ملی بپردازم در این زمان
نمایندگان از چند طیف تشكیل میشدند. نیروهای چپ گرا و طرفدار سیاست شوروی و
به اصطلاح روس فیلها و طیف دیگر از راست گرایان طرفدار انگلیس یا
انگلوفیلها این دو طیف در مجلس چهاردهم و پانزدهم فعال بودند. البته در
مجلس پانزدهم یك اقلیت قدرت مند در اطراف سید حسین مكی تجمع كردند كه نقش
مهمی را در حوزهی نفت ایفا كردند.
عمدهی فعالیت چپ گرایان و راست
گرایان محدود كردن منافع قدرتهای شوروی و انگلیس بود. به این معنا كه راست
گرایان سعی میكردند منافع شوروی را محدود یا مورد ضربه قرار دهند و چپ
گرایان منافع انگلیس را مورد هدف قرار میدادند به همین جهت چند طرح در
مجلس به تصویب رسید كه حائز اهمیت است اولین طرح توسط مصدق تهیه شد. یعنی
درست در زمانی كه كافتارادزه معاون كمیساریای ملی امور خارجه برای مذاكره
یك قرار داد نفتی دارد ایران شده بود، مصدق با یك طرح دولت از هر گونه
مذاكره قانونی در مورد نفت منع كرد. این طرح در یازدهم آذر 1323 به تصویب
مجلس رسید.
طرفداران شوروی كه در مجلس از تصویب این طرح یكه خورده
بودند درست در فردای آن روز طرح لغو قرارداد 1312 نفتی با انگلیس را به
مجلس پیشنهاد كردند. ولی مصدق با آن مخالفت كرد و اعلام نمود قرارداد چون
طرفینی است نمیشود یك طرفه آن را لغو كرد.
چپ گرایان كه از طرح این
ماده واحد شكست خوردند در انتظار فرصت بودند تا مجددا مسئلهی مقاوله
نامهی نفتی شوروی و احمد قوام در مجلس مطرح شد. این بار چپ گرایان
توانستند از فضای موجود استفاده و در طرح رد مقاوله نامه بندی را اضافه
كنند كه ضربتی همانند به منافع انگلیس بود. در بند (ه) این طرح دولت موظف
شد تا برای احقاق حق ایران از شركت نفت جنوب اقداماتی را به عمل آورد.